Alaca Tarihçesi

Alaca Tarihi ve Kültürel Geçmişi

1-Milattan Önce Dönemi

Hatti ve Hitit Devrine Genel Bakış

Alaca, tarih öncesi dönemlerden itibaren önemli bir yerleşim alanı olmuştur. Kiebert Haritası’nda “Etonia” olarak geçen bölge, dört bin yıllık bir geçmişe sahiptir (Uluç, 1975). Bölge, Kalkolitik (Bakır-Taş) Çağı’nda yerleşimlerin yoğunlaştığı bir merkezdir. Alacahöyük (Horamözü) gibi yerlerde yapılan kazılar, bu dönemden kalma önemli buluntular sunmaktadır (Duygu, 1975).

Bölgenin en dikkat çekici yerleşim alanları arasında Büyükhırka Köyü’ndeki Kıplanpınarı Höyüğü, Kapaklı Köyü’ndeki Ak Höyük ve Kalecikkaya Höyüğü yer almaktadır (Uluç, 1975). Bu alanlar, Alaca ve çevresinin açık hava müzesi niteliğinde olduğunu göstermektedir.

Hititlerin Siyasi Tarihi

Hitit Devleti, M.Ö. 1660-1490 yılları arasında Eski İmparatorluk döneminde kurulmuş ve 1. Tuthaliya gibi hükümdarlar tarafından yönetilmiştir. Yeni Krallık döneminde ise Şuppiluliuma ve II. Murşili öne çıkmıştır. Özellikle M.Ö. 1400-1200 yıllarında yapılan Kadeş Antlaşması, Hitit-Mısır ilişkilerini belirleyen önemli bir dönüm noktası olmuştur (Uluç, 1975).

Geç Hitit Şehir Devletleri döneminde ise Hitit Devleti zayıflamış ve birçok küçük şehir devleti ortaya çıkmıştır. Asur Hükümdarı II. Sargon tarafından M.Ö. 721-705 yılları arasında Hitit şehirleri Asur vilayetlerine bağlanmıştır (Duygu, 1975).

2-Frigler Dönemi (M.Ö. 1200-676)

Frigler, M.Ö. 1200 ile 676 yılları arasında bölgeye egemen olmuştur. Alacahöyük, Eskiyapar, Kalınkaya gibi merkezlerde yapılan kazılar Frig kültürünün izlerini ortaya çıkarmıştır (Uluç, 1975). Özellikle Kalehisar’daki Kybele sunakları, Friglerin dini ve kültürel yapısını gözler önüne sermektedir.

Frigler, Kimmerler tarafından bölgeden çıkarılmıştır. Bu dönemde Lidyalılar, Medler ve Asurlular bölgede hakimiyet mücadelesine girmiştir (Uluç, 1975).

3-Hellenistik Dönem (M.Ö. 334-85)

İskender’in Pers İmparatorluğu’nu yıkmasıyla Hellenistik dönem başlamıştır. Anadolu, bu dönemde siyasi karışıklıklara sahne olmuştur (Uluç, 1975). Bölge, Roma İmparatorluğu’na bağlanana kadar bağımsız krallıklar ve şehir devletleri tarafından yönetilmiştir. Galatlar, M.Ö. 85’ten sonra Roma’ya bağlanmış ve Galatya eyaleti oluşturulmuştur (Uluç, 1975).

4-Roma, Bizans, Emevi ve Abbasiler Dönemi

Roma döneminde Alaca ve çevresi, Pontus Kralı’nın yenilgisi sonrası Roma’nın kontrolüne geçmiştir. 395’te Roma’nın ikiye ayrılmasıyla Bizans’ın idaresinde kalmıştır. Arkeolojik kazılarda, Roma ve Bizans dönemine ait birçok eser ortaya çıkarılmıştır (Duygu, 1975).

Bizans döneminde bölge, Emevi ve Abbasiler’in akınlarına sahne olmuştur. Hüseyin Gazi Türbesi’nin bulunduğu yer, Arap-Bizans mücadelelerinde önemli bir nokta olmuştur (Bakırer, 1967).

5-Selçuklu Dönemi

Malazgirt Zaferi’nden sonra Türklerin Anadolu’ya yerleşmesi hızlanmıştır. Süleyman Şah’ın dayısı Emir Danişmend tarafından fethedilen bölge, Danişmendli Beyliği’ne bağlanmıştır (Sevim, 1975). Türkmen boyları bölgeye yerleşmiş ve Alaca adı, Türk kültürüne göre yeniden şekillenmiştir.

Selçuklu döneminde Behramşah Külliyesi gibi yapılar inşa edilmiştir. Bölgedeki sosyal ve ekonomik gelişmeler, vakfiyeler aracılığıyla desteklenmiştir (Turan, 1975).

6-Osmanlı Dönemi

Osmanlı döneminde Alaca, Anadolu’daki Türkmen boylarının yerleşim alanı olmuştur. Maraşlı, Bozdoğan, Avşar ve Eymir gibi oymaklar, Alaca çevresine yerleşmiştir (Bakırer, 1975).

Osmanlı idaresinde Alaca, özellikle 15. yüzyıldan itibaren ekonomik ve kültürel açıdan gelişmiştir. Hüseyin Gazi Medresesi, Kalehisar’daki yapılar ve vakıf müesseseleri bu dönemde inşa edilmiştir (Kalyoncu, 1975). Ancak Moğol istilaları ve iç karışıklıklar bölgenin siyasi yapısını etkilemiştir (Bakırer, 1975).

Osmanlı Dönemi ve Kadı Burhanettin Beyliği

14. yüzyılın ikinci yarısında, Kadı Burhanettin, Eratna ve Karamanlılar ile mücadelesi sonucu Sivas merkezli bir hükümdarlık kurarak Ankara, Kayseri, Malatya ve Kastamonu gibi bölgelere yayılmıştır (Bakırer, 2005). Bu dönemde Osmanlı padişahı I. Murat Anadolu’da ilerlemeye devam etse de, Çorum ve Alaca’nın Osmanlı hakimiyetine girmesi Kadı Burhanettin Beyliği nedeniyle gecikmiştir. Yıldırım Beyazıd, 1390 yılında Kastamonu’yu fethederek Candaroğulları Beyliği’ni sonlandırmış ve Kadı Burhanettin ile savaşa girmiştir (Uzunçarşılı, 1943). Ancak 1392 yılında Çorum ovasında gerçekleşen savaşta Osmanlı ordusu yenilmiş ve Şehzade Ertuğrul ölmüştür.

Kadı Burhanettin’in ölümü ve Timur’un Anadolu’ya girişi ile bölge üzerindeki hakimiyet değişmiş, Çelebi Mehmet döneminde Osmanlı otoritesi yeniden tesis edilmiştir (Bakırer, 2005). 1461’de Fatih Sultan Mehmet’in Trabzon’u fethetmesiyle Alaca Osmanlı İmparatorluğuna tamamen dahil edilmiştir.

Osmanlı Eyalet Sistemi ve Alaca

Fatih Sultan Mehmet döneminden sonra Alaca, Sivas eyaletine bağlı Bozok sancağı içinde yer almaktaydı (Akgündüz, 1990). Osmanlı’nın eyalet sistemi 16. yüzyılda yeniden düzenlenmiş ve Alaca, Bozok sancağının bir parçası olarak çok sayıda köyle birlikte idare edilmiştir (Aktüre, 1995).

Evliya Çelebi, seyahatnamesinde Bozok sancağı ve çevresinden bahsetmiş, Alaca’yı (İmadiçi) şeklinde tanımlamış ve şehirde bulunan dini yapılara dikkat çekmiştir (Evliya Çelebi, 1938). Osmanlı döneminde Alaca, tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğunlaştığı bir merkez olmuştur.

Konar-Göçerlerin ve Aşiretlerin Yerleşimi

17. yüzyıl boyunca Celali isyanları ve ekonomik buhranlar nedeniyle Osmanlı Devleti, konar-göçerleri yerleşik hayata geçirme politikaları izlemek zorunda kalmıştır (Halaçoğlu, 2001). Mamalı, Cerit, Bozdoğan, Kızıllı ve Dedesli gibi aşiretler, Çorum ve Alaca çevresine yerleştirilmiştir (Sümmer, 1980). Bu yerleşme süreci, tarım ve hayvancılığa dayalı ekonomiyi güçlendirmiş, şehirlerin kalkınmasına katkı sağlamıştır.

Alaca ve Celali Ayaklanmaları

16. ve 17. yüzyıllarda Celali isyanları, Alaca ve çevresinde büyük bir huzursuzluk yaratmıştır. Celali liderlerinden Karayazıcı ve Deli Hasan gibi isimler, şehirde ve köylerde yağma hareketlerinde bulunmuş, halkın göç etmesine ve ekonomik düzenin bozulmasına sebep olmuştur (Akdağ, 1968). 17. yüzyıl boyunca Celali ayaklanmalarının bastırılması için Osmanlı Devleti tarafından ciddi tedbirler alınmış, ancak düzensizlik uzun süre devam etmiştir.

18. ve 19. Yüzyıllarda Alaca

18. yüzyıl, Alaca’nın sosyo-ekonomik ve demografik yapısında büyük değişikliklere sahne olmuştur. Çapanoğulları ailesinin Bölgedeki nüfuzunu artırması, Alaca’nın siyasi ve ekonomik yapısını etkilemiştir (Mert, 1980). 19. yüzyılda Alaca, Osmanlı Devleti’nin merkezi otoritesini yeniden tesis etme politikalarına paralel olarak yeniden düzenlenmiş, Yozgat sancağına bağlanarak kaza statüsü kazanmıştır (Aktüre, 1995).

Yerleşik Hayata Geçiş ve Nüfus Hareketleri

19. ve 20. yüzyıllarda Kırım, Kafkasya ve Balkanlardan gelen göçmenlerin Alaca ve çevresine yerleştirilmesi, bölgenin etnik ve sosyal yapısını zenginleştirmiştir (Sümmer, 1980). 1828-1923 yılları arasında Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı sonrasında bölgeye yapılan göçler, Alaca’nın nüfusunun artmasını sağlamıştır (Bakırer, 2005).

7-Cumhuriyet Dönemi

Osmanlı’nın Son Dönemindeki Durum

XVIII. yüzyılın sonlarına doğru, Çorum ve çevresindeki huzursuzluklar artmış, özellikle Süleyman Fevzi Paşa’nın merkeze gönderdiği raporlarda bölgede faaliyet gösteren eşkıyalar dikkat çekmiştir (Tekeli, 1967, s. 96). Yusuf Paşa’nın sancak beyliği döneminde bölgedeki asayişi sağlamakta zorlandığı belirtilmiştir. 1792’de bölgede etkili olan eşkıyalar arasında Öldükoğlu Hasan, Çikoğlu Hasan ve Akbıyıkoğlu Mehmet gibi isimler sayılmaktadır (Tekeli, 1967, s. 96).

XIX. Yüzyılda Taşra Yönetimi ve İsyanlar

XIX. yüzyılın başında ayanların nüfuzunu kırmak amacıyla Sened-i İttifak imzalanmış, bu dönemde taşra isyanları artmıştır. Çorum ve çevresinde Osmancık kadısının soyguna uğraması, İskilip’te zorbalık olaylarının başlaması ve yeniçerililik iddialarının ortaya çıkması gibi olaylar yaşanmıştır (Tekeli, 1967, s. 99). 1826’da Osmancık Voyvodası’nın oğlunun köyleri yağmalaması ve büyük zararlar vermesi de bu dönemin önemli olaylarındandır (Tekeli, 1967, s. 99).

Milli Mücadele Dönemi

Milli Mücadele döneminde Çorum, Samsun ve Merzifon gibi stratejik noktalara yakınlığı nedeniyle önem kazanmıştır. 1919’da Ali Fuat Paşa’nın Çorum’a gelişi ve burada yerel liderlerle görüşmesi, milli hareketin örgütlenmesine katkı sağlamıştır (Çorum İl Yıllığı, 1967, s. 96). 23 Temmuz 1919 Erzurum Kongresi’ne katılımın engellenmeye çalışılmasına rağmen Çorum’dan Mehmet Tevfik Efendi ve Sabıkzâde Abdurrahman Dursun Bey Sivas Kongresi’ne katılmıştır (Tekeli, 1967, s. 173).

Bu dönemde, Çorum Mutasarrıfı Semih Fethi Bey’in milli mücadeleyi engelleme çabaları başarısız olmuş ve görevden alınarak cezalandırılmıştır (Tekeli, 1967, s. 179). Ayrıca, Hürriyet ve İtilaf Partisi’nin girişimleri ve Çapanoğulları isyanı Çorum ve çevresinde ciddi huzursuzluklara yol açmıştır. Çapanoğulları, Ankara’daki yönetimi tanımayı reddederek Alaca ve Yozgat çevresinde büyük bir isyan başlatmıştır (Tekeli, 1967, s. 182-183).

Çapanoğulları İsyanı

16 Haziran 1920’de Çapanoğlu Halit Bey’in Alaca’ya girişi ve halka baskı uygulaması isyanın büyümesine yol açmıştır. Çerkez Ethem komutasındaki Kuvayı Seyyare, 23 Haziran 1920’de Yozgat’a girerek asileri bastırmıştır (Kutay, 1967, s. 300). Arapseyfi Boğazı’nda yapılan çatışmalar sırasında birçok isyancı öldürülmüş, kalanlar dağıtılmıştır. Çapanoğlu Halit Bey ise yakalanarak Amasya Divan-ı Harbi’nde yargılanmış ve idam edilmiştir (Tekeli, 1967, s. 188).

Cumhuriyet’in İlanı ve Sonrası

Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte Alaca ve Çorum, yeni devletin idari yapısına dahil edilmiştir. Çorum, 1924’te il statüsüne kavuşmuş ve çevresindeki kazalarla birlikte yeniden düzenlenmiştir (Dağlıoğlu, 1942, s. 1014). Bu dönemde, Milli Mücadele’ye destek veren Çorum halkı, 102 şehit ve 125 İstiklal Madalyası ile katkıda bulunmuştur (Kalyoncu, 2003, s. 21).

Yerleşim ve Sosyal Yapı

Cumhuriyet döneminde Çorum ve Alaca’da iskân politikaları uygulanarak göçmenler yerleştirilmiştir. Balkanlar, Kafkasya ve Ahıska’dan gelen göçmenler, bölgenin demografik yapısını çeşitlendirmiştir. Alaca ve çevresinde Tatar, Çerkez ve Türkmen köyleri kurulmuştur (Aktüre, 1967, s. 128). Ayrıca, tarım ve hayvancılığın teşvik edilmesiyle ekonomik yapı güçlendirilmiştir.

Sonuç

Alaca, tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmış, önemli bir kültür ve ticaret merkezi olmuştur. Hititlerden Osmanlılara kadar süregelen bu zengin tarihi miras, bugün de kazı alanları ve müzelerde sergilenen eserlerle yaşamaktadır. Bu tarihi değerlerin korunması ve tanıtılması, gelecek kuşaklara aktarılması açısından büyük önem taşımaktadır. Osmanlı döneminde siyasi ve ekonomik yapısında büyük dönüşümler yaşamış, Celali isyanları, konar-göçer yerleşimi ve göç hareketleriyle şekillenen bir kimlik kazanılmıştır.

Cumhuriyet dönemi, Çorum ve çevresi için önemli bir dönüşüm sürecini temsil eder. Osmanlı’nın son dönemindeki huzursuzluklar ve isyanlar yerini Cumhuriyet’in modernleşme ve kalkınma projelerine bırakmıştır. Milli Mücadele’ye olan katkıları ve isyanlara karşı direnişiyle Çorum, Cumhuriyet’in inşasında kilit rollerden birini oynamıştır.

Kaynakça

Aktüre, S. (1967). Çorum Tarihi. Çorum İl Yıllığı.

Dağlıoğlu, H. T. (1942). Çorum Vilayetinin Mülki Taksimatına Kısa Bir Bakış. Çorumlu, (33), 1014.

Kalyoncu, H. (2003). Alaca Araştırmaları. II. Bölüm.

Kutay, C. (1967). Çerkez Ethem Dosyası. İstanbul: Toker Yayınları.

Tekeli, İ. (1967). Çorum Tarihi. IV. Bölüm, Ankara Üniversitesi Yayınları.

Akdağ, M. (1968). Genç Çizgileriyle 17. Yüzyıl Türkiye Tarihi. Ankara Üniversitesi Yayınları.

Akgündüz, A. (1990). Osmanlı Kanunnameleri. Cilt 3-6.

Bakırer, Ö. (1967). Çorum Tarihi II. Kısım. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Bakırer, Ö. (2005). Çorum Tarihi. Ankara.

Duygu, S. (1975). Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü Ders Notları.

Evliya Çelebi. (1938). Seyahatnâme. Cilt 3-4.

Halaçoğlu, Y. (2001). Osmanlı Devleti’nde Aşiretlerin İskânı. TTK Yayınları.

Kalyoncu, H. (1975). Tarih Öğretmeni Alaca Araştırmaları.

Mert, Ö. (1980). Çapanoğulları Tarihi. Ankara.

Sevim, A. (1975). Anadolu’nun Fethi ve Selçuklu Dönemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Sümmer, F. (1980). Türk Aşiretleri Tarihi. TTK Yayınları.

Turan, O. (1975). Türkiye Selçuklu Tarihi. İstanbul: İSAM Yayınları.

Uluç, S. (1975). 5. Hitit Festivali Hazırlama Komitesi Çorum Tarihi. Çorum Belediyesi Yayınları.